در این مقاله به مبحث بسیار مهم رای‌شناسی و انواع آراء غیردموکراتیک در مهندسی انتخابات می‌پردازیم. مهندسی انتخابات به عنوان یکی از ابزارهای حاکمیت‌ها و احزاب برای انحراف در مسیر دموکراتیک انتخابات، یکی از مباحث مورد توجه در مطالعات علوم سیاسی است. این نوع اقدامات نه تنها اصالت و مشروعیت نهادهای دموکراتیک را خدشه‌دار می‌کند، بلکه گاهی به سمت تضاد با منافع ملی نیز حرکت می‌کند.
مفهوم مهندسی انتخابات
مهندسی انتخابات به مجموعه اقداماتی اطلاق می‌شود که با هدف تحریف خرد جمعی و تغییر نتایج واقعی انتخابات توسط نهادهای قدرت، احزاب یا حتی جریان‌های مخالف انجام می‌گیرد. در این فرایند، اراده مردم و حق انتخاب آنها به وسیله عوامل غیردموکراتیک به انحراف کشیده می‌شود و نتایج انتخابات به سمتی هدایت می‌شود که بازتاب‌دهنده خواست واقعی جامعه نیست. این امر، نوعی وهن و بی‌احترامی به اصول و نهادهای دموکراتیک است.
مهندسی انتخابات از طریق دستکاری در شیوه‌های رای‌گیری، تغییر حوزه‌های انتخاباتی، محدودسازی یا تحریف آگاهی عمومی، و همچنین استفاده از آراء غیردموکراتیک انجام می‌شود.
انواع آراء غیردموکراتیک
۱. آراء قومیتی
آراء قومیتی به آراءی اطلاق می‌شود که اقوام به دلیل تعلقات قومی و خانوادگی به یک داوطلب، به او رای می‌دهند. در این حالت، رای‌دهندگان به جای بررسی صلاحیت‌ها و برنامه‌های داوطلب، بر پایه تعلقات طایفه‌ای و خانوادگی تصمیم می‌گیرند. این نوع رای‌دهی فاقد اصالت فلسفی و علمی است؛ چرا که جامعه را از حرکت به سوی تکامل مدنی و ملی بازمی‌دارد. این نوع آراء، خرد جمعی را در مسیری بسته و محدود گرفتار کرده و مانع از ایجاد نهادهای مردمی قوی و پویای دموکراتیک می‌شود.
۲. آراء اتوبوسی (پولی)
در این نوع از مهندسی انتخابات، داوطلبان با استفاده از منابع مالی، آراء را خریداری کرده و از اهرم‌های اقتصادی برای جلب نظر رای‌دهندگان بهره می‌گیرند. داوطلب ممکن است ارتباط چندانی با نیازهای حوزه انتخابیه خود نداشته باشد و تنها با خرید آراء و انتقال فیزیکی رای‌دهندگان به حوزه‌های انتخاباتی، به قدرت برسد. در این روش، پول به جای اصالت دموکراتیک نقش اصلی را ایفا می‌کند و این پدیده به ویژه در نظام‌های سرمایه‌داری و حتی در برخی جوامع دیگر مانند جمهوری اسلامی ایران نیز مشاهده می‌شود.
۳. آراء مذهبی
آراء مذهبی به آراءی اطلاق می‌شود که در آنها باورها و تعلقات دینی رای‌دهندگان نقش کلیدی در انتخاب داوطلبان ایفا می‌کند. در مهندسی مذهبی انتخابات، داوطلبان با تکیه بر نمادها و مقدسات دینی به جلب حمایت رای‌دهندگان می‌پردازند و گاه نوعی هاله تقدس مذهبی به دور خود می‌کشند. این نوع آراء می‌تواند دوگانه باشد: هم می‌تواند اصالت داشته و ناشی از باورها و عقاید دینی رای‌دهندگان باشد و هم می‌تواند با سوءاستفاده از دین، به تحریف انتخابات منجر شود. نمونه‌ای از این پیچیدگی‌ها را می‌توان در تفاوت میان نظریات آیت‌الله حسینعلی منتظری و امام خمینی مشاهده کرد که بازشناسی آنها نیازمند زمان و ارزیابی دقیق است.
۴. آراء سیاسی
آراء سیاسی در انتخابات مناصب کلان مانند ریاست‌جمهوری یا پارلمان می‌تواند دارای اصالت باشد؛ چرا که افراد براساس برنامه‌ها و ایدئولوژی‌های سیاسی خود تصمیم‌گیری می‌کنند. با این حال، در مناصب محلی و مدیریت شهری، مهندسی سیاسی انتخابات می‌تواند خلاف منافع عمومی و مدنی عمل کند. در این موارد، دخالت سیاسی در فرایندهای انتخاباتی ممکن است به بی‌ثباتی و تضعیف نهادهای مدنی منجر شود.
تأثیر مهندسی انتخابات بر نهادهای دموکراتیک
مهندسی انتخابات از طریق دستکاری در آراء و استفاده از اهرم‌های زبانی، قومی، روابط خانوادگی (آقازادگی) و مالی، به صورت جدی به اصالت نهادهای مدنی و دموکراتیک ضربه می‌زند. این اقدامات نه تنها مانع از توسعه جامعه در مسیر دموکراسی می‌شود، بلکه باعث بروز نابرابری، فساد و بی‌اعتمادی عمومی به نهادهای سیاسی و اجتماعی نیز می‌گردد.
نتیجه‌گیری
مهندسی انتخابات و استفاده از آراء غیردموکراتیک، خطری جدی برای سلامت نظام‌های دموکراتیک است. برای پیشگیری از این روندها، نیاز به ایجاد نهادهای نظارتی مستقل و فرهنگ‌سازی در جهت اهمیت آراء دموکراتیک و آگاهی‌بخشی به جامعه وجود دارد. تنها از طریق مشارکت فعال و آگاهانه شهروندان است که می‌توان از افتادن نظام‌های دموکراتیک به دام مهندسی انتخابات جلوگیری کرد.
دکتر امیرعلی رستم داودپور
دبیر انجمن قانون و شفا
منابع:
Davoudpour, A. R., & Amiri Ghadi, N. (2024). Electoral Engineering and Non-Democratic Voting Practices: A Theoretical Review. Journal of Iranian International Legal Studies, 4(1). https://doi.org/10.5281/zenodo.13753260
