دکتر امیرعلی رستم داودپور
مهاجرت تحصیلی به عنوان یکی از راههای قانونی و پرطرفدار مهاجرت برای جستجوی کار و افزایش سطح رفاه اجتماعی شناخته میشود، این نوع مهاجرت که در گذشته به تربیت نیروی کار داخلی پیشرفته کمک میکرد در زمان پهلوی و با نگاه جایگزین کردن نیروی کار تحصیل کرده به جای مستشاران خارجی گسترش یافت، به این ترتیب که نیروی کار تحصیل کرده پس از پایان و فراغت از تحصیل معمولا به میهن بازگشته و در نظام اداری استخدام میشد و به عبارتی کار برای ایشان تضمین شده بود. در زمان جمهوری اسلامی ، تخصیص این بورسهای تحصیلی به دانشجویانی که قبلا در استخدام دولت بوده اند و برخی دانشجویان نخبه با ضمانت ادامه یافت. در پایان فراغت از تحصیل برخی از دانشجویان به صورت اجباری برای گذراندن تعهدات خود به ایران بازگشته و مشغول به کار میشدند. با وجود این نوع تعهد، این نوع سفر به عنوان مهاجرت تلقی نمیگردد.
آنچه مورد استناد و دغدغه این مقاله است، خیل دانشجویانی هستند که با هزیبنه شخصی برای تحصیلات به خارج اعزام میشوند و غالبا به دلیل عدم ضمانت کار و یا به دلیل نگرش به آینده در کشور مقصد باقی میمانند. این خیل عظیم به عنوان مهاجرت تحصیلی ، باعث جابجایی مبالغ عظیم سرمایه داخلی و سرمایه معنوی (اینتلکچوال پراپرتی) به کشور مقصد میشوند. فارغ از اینکه این قشر جوان، کارآمد و عظیم اجتماعی چه جایگاهی را در کشور مقصد میابدند میتوان فارغ التحصیلان خارجی را به شش سطح کاربری در نظام و چارت تحصیلی رده بندی کرد.
کاربر سطح چهار دانشجوی لیسانس، با مهارت شناختن بعضی ابزارها میباشند، کاربران سطح سه دانشجوی فوق لیسانس با مهارتهای کار با ابزار، عدم درک زیرساختهای تئوریک و ماشین سازی هستند. کاربر درجه دو دانشجوی دکترا ، فوق دکترا و پروفسورها، با مهارتهای کار با ابزار، درک زیرساختها و عدم توانایی تغییر زیرساختها میباشند. کاربران سطح یک، هر مقطع تحصیلی که توانایی درک زیرساختها و تعمیر ابزار را داشته باشد، تکنیسین درجه یک که توانایی تفسیر و ایجاد پروتوکل را داشته باشد هستند و سوپر یوزرها (کاربران استثنایی) که توانایی ایجاد تغییرات در ابزار را دارند و اما بعد و فراتر از سطوح کاربری کاربرکارآمد امکان ایجاد ابزار جدید و اختراعات وجود دارد که فرد از سطح کاربر به مبدع و مخترع تبدیل میشوند.
دغدغه اصلی و ملی ، خروج این حجم از سرمایه های معنوی به دلیل نقایص متعدد سیاسی ، اقتصادی و بعضا اجتماعی در کشور مبدا میباشد، کشور مبدا با اقتصاد خسته و قدیمی مبتنی بر دلالی ، با وجود شعارهای تکنولوژی و فناوری، قدرت تامین تجهیزات و کارآفرینی برای تحقیق و پرورش کاربر استثنایی را ندارد، کشور مبدا در عوض به صورت عمده کاربران سطح چهار و سطح سه و دو را برای کار در بنگاههای علمی به کشورهای پیشرفته اعزام میکند، این بنگاهها با پروژه های از پیش تحمیل شده ، مانع تحقق آزادی آکادمیک خیل زیادی از داوطلبان برای تبدیل شدن به کاربر استئنایی و یا مخترعین و مبدعین جدید میشوند. درآمد حاصل از کار روزمره به همراه آزادی نسبی اجتماعی و سفر، این داوطلبان را در سطح دو و یک نگاه میدارد. در واقع پیشرفتی در چارت و نظام تحصیلی انجام گرفته ولی منجر به پیدایش ابزار و یا بالا رفتن سطوح فرهنگی ، اقتصادی و اجتماعی داخلی نشده است.
قضیه بنگاههای علمی خارجی (بحث دانشگاه به عنوان بنگاه علمی نیاز به مقال جداگانه دارد، در واقع دانشگاه به عنوان بالهای علمی یک کشور با مدرک گرایی و پروتوکلهای قانونی محض به نوعی بنگاه برای پرداخت مدرک و خرید وقت تبدیل میشود) به این مقدار ختم نمیشود، عدم تضمین شغلی کاربر درجه دو و یک ، حق تالیف و حقوق مالکیت معنوی افراد ، باعث میشود که کاربر درجه یک (دکتر، پروفسورو فوق دکتر) در تملک اقتصادی بنگاه علمی باقی بماند. عدم رعایت و پایبندی به قوانین و آزادی طلبی نسبی، موجب سلب حقوق و مزایای اقتصادی کاربر میگردد.
سیاست غربی برای انتقال میراث فرهنگی از جمله عتیقه جات و میراث کهن و باستانی شرق ، تاریخی دیرینه دارد، سیاست مهاجرت مغزها، هرچند به مستندات آن دسترسی نباشد، نوعی سیاست انتقال میراث فرهنگی تلقی میشود. سیاستی که دولتها با تمهیدات گسترده از جمله برای تضمین حقوق کاربری (درجه یک، دو ، سه و چهار) باید با انتقال میراث معنوی و فرهنگی مبارزه کنند. این مبارزه نه با سلب آزادیهای فردی بلکه برعکس با گسترش آزادیهای داخلی و اجتماعی و حمایت اقتصادی ممکن میگردد.
تا زمانی که اصلاحات اقتصادی و اجتماعی انجام نگیرد، این خونریزی فرهنگی و معنوی ادامه خواهد یافت. شایان ذکر است کاربر مبدع و مخترع نیازی به حاکمیت و حکومت ندارد و از نظر اقتصادی، معنوی و فرهنگی به خودکفایی رسیده است. اما تولد کاربر مبدع و مخترع به دست دانشگاهها مقدر نمیشود. میانبر ویژه ای برای تبدیل کاربر سطح چهار و حتی پایین تر به کاربر مبدع و مخترع وجود دارد که نام آن عشق و تجربه است.
